ҚАЧОН ҲУШТАК ЧАЛИНАДИ

 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг 30 йиллиги тантаналарида сўзлаган нутқида: “Туркий тилларнинг катта оиласига мансуб бўлган ўзбек тилининг тарихи халқимизнинг кўп асрлик кечмиши, унинг орзу-интилишлари, дарду армонлари, зафарлари ва ғалабалари билан чамбарчас боғлиқдир”, деган эдилар. 

Маълумки, буюк мутаффаккир бобомиз Алишер Навоий даврида ўзбек тили араб, форс тилларидан ажралиб, мустақил адабий тил даражасига кўтарилган. Бунда Навоий ҳазратларининг хизматлари беқиёс бўлган, албатта. Чунки у киши ўз она тилини араб ва форс тиллари таъсиридан тозалаб, ягона туркий адабий тилга асос солганлар.

Навоий ўз шогирдларига: “...биз халқимизга эрк бермоқчимиз, у бахтли фаравон яшасин, биз салтанатимизда халқни якзабон қилурмиз, тили камол топган халқ ўз қисматини англаб олур, зеро тил ҳамжиҳат қилади халқни”, дея сабоқ берган эканлар.

Навоий бобомиз ватанпарвар инсон сифатида она тилимизни ҳеч бир тилдан кам эмаслигини ҳимоя қилган экан, нима учун биз она тилимизнинг камситилишига йўл қўйиб беряпмиз? буюк адибимиз Ўткир Ҳошимовнинг: “Бир юртда яшаб туриб, ўша халқ тилини билмаслик: биринчидан – ўша халққа нисбатан ҳурматсизлик, иккинчидан – ўша халқдан ўзини устун қўйиш, учинчидан – ғирт нодонликдир!” деган сўзларини эслаб ўтиш ўринли.

Биз тилимизни янада ривожлантиришни, янги сўзлар пайдо бўлса уни ўзбек тилидаги муқобил таржимаси бўлишини истаймиз. Шу ўринда филарнинг тил борасидаги айрим ҳаётий тажрибаларини мисол келтириб ўтишни жоиз деб билдик. Хусусан, дунёда яхши бир китоб чиқса, ўша китоб зудлик билан фин тилига таржима қилинади. Исталган соҳада исталганча маълумотни фин тилида топа оласиз ва уни ўқишингиз мумкин. Финлар: “Бу таржима қилишга арзимайди, моддий томондан тўғри келмайди”, демайди. Янги сўзлар пайдо бўлса, унинг фин тилидаги муқобил таржимасини ёки ўша сўзнинг финча талаффуз формасини истеъмолга киритадилар. Компютер, телефон, смартфон каби сўзларнинг шу тилдаги таржимаси бор ва жонли тилда ишлатиларкан.

Ўтган асрда, жумладан, ўзбек романчилигининг асосчиси бўлмиш Абдулла Қодирий замонасига келиб, она тилимиз нафақат араб, форс-тожик тиллари қоришиғида, ҳатто рус, татар тиллари таъсирида ҳам бўлган. Абдулла Қодирий ўз мақолаларидан бирида “Ўзбек тили камбағал эмас, балки ўзбек тилини камбағал дегувчиларнинг ўзи камбағал. Улар ўз нодонликларини ўзбек тилига тўнкамасинлар”, – деган фикрни айтган эди.

Ёзувчининг ана шундай муҳаббати орқали ўзбек адабиётида, ўзбек тилида илк роман вужудга келган. Бир томондан, Юсуфбек ҳожи, Мирзакарим қутидор, бошқа томондан Отабек ва Кумуш нутқига хос ширали, бой, содда, равон, ифодали тил, қолаверса, улардаги муомала маданияти, андиша, риоя, ибо, иффат, тортинчоқлик – халқимиз, миллатимиз характери ҳам унда ёрқин ифодаланади. Бежиз Ойбек ҳам “Ўткан кунлар” романининг тили ҳақида тўхтаб, “ёзувчи тил устида катта маҳорат кўрсатган”ини алоҳида қайд этмаган: “Романнинг тили, ҳақиқатан бой, бўёқли, содда, ифода кучи зўр, оммага англашиларли бир тилдир”. Қолаверса, “Ўзбек адабий тилининг шаклланишида бу асарнинг роли, шубҳасиз, ғоят каттадир”.

Яқинда бир гуруҳ депутатларимиз Ангрен, Бекобод, Олмалиқ, Чирчиқ ва Янгийўл шаҳарлари ҳамда Бўстонлиқ, Паркент, Пискент, Чиноз, Юқори Чирчиқ туманларида ўзбек адабий тил меъёр ва қоидаларига риоя қилиниши бўйича ўрганишлар олиб борди. Натижа шуни кўрсатдики, вилоятда фаолият кўрсатаётган корхона, ташкилот ва муассасаларда айниқса ташқи реклама билан шуғулланувчи хусусий тадбиркорлик корхоналари томонидан бир қанча хато ва камчиликларга йўл қўйилган. Реклама воситаларида қадриятларимизга зид равишда беҳаё ва андишасиз тасвирлардан фойдаланилаётир. Бунга сабаб эса хато учун жавобгар ва назорат қиладиган ташкилотнинг йўқлиги бўляпти.

Адибимиз Абдулла Қаҳҳор айтганидек “Нима учун кўча ҳаракати қоидасини бузган кишига милиция ҳуштак чалади-ю, бутун бир тилни бузаётган одамларга ҳеч ким ҳуштак чалмайди?”.

Низомиддин Бахтиёров,

Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партияси

Тошкент вилоят кенгаши девони раҳбари

Back to the list